Amsterdam: missiegedreven innovatie voor brede welvaartsopgaven

De vraagstukken waarmee grote steden wereldwijd worstelen zijn historisch groot en gecompliceerd, en domeinoverstijgend. De CO₂-doelstellingen uit het Klimaatakkoord vragen om een snelle energietransitie, die echter wordt afgeremd door netcongestie en chiptekorten. De stikstofcrisis bemoeilijkt de woningbouwopgave, terwijl de uitwassen van de platformeconomie, zoals deelscooters en flitsbezorgers, vaker de mobiliteit hinderen dan verlichten. Wat bovendien belangrijk is: hoe nemen we iedereen mee in deze transities?

Een integrale, horizontale aanpak van innovatie over meerdere domeinen, en verticaal op alle drie bestuurlijke overheidsniveaus, lijkt een voorwaarde voor succes. Maar hoe pak je dat als gemeente aan?

‘Wat voor stad willen we zijn?’

Bij de Gemeente Amsterdam is Tijs Roelofs met zijn team verantwoordelijk voor innovatieprocessen. Welke uitdagingen ziet hij om als beleidsmaker vandaag de juiste beslissingen te kunnen nemen voor morgen? “Interessant aan deze tijd is dat de grootste uitdaging zit in de manier van denken. Veel uitdagingen in onze huidige maatschappij – of het nou gaat om energie, sociale cohesie, de zorg – komen voort uit onze neoliberale overtuigingen en het efficiëntiegedreven marktdenken. Ik zeg niet dat we alles moeten terugdraaien, maar het is goed om dat te beseffen. Innovatie betekent voor mij dat we op een nieuwe manier moeten gaan denken. Gericht op brede welvaart in plaats van economische doelstellingen, zoals BBP. Dat begint met de vraag: wat voor stad willen we zijn?” Roelofs ziet een heldere breuk met de oude manier van innoveren. “Als we simpelweg doorgaan met digitaliseren en optimaliseren, dan behaal je weliswaar je KPI’s, maar schiet je je maatschappelijke doel voorbij. Denk aan de toeslagenaffaire.”

Innovatie brengt verantwoordelijkheid

Dat besef kwam niet vandaag op morgen. Het innovatiebeleid van Gemeente Amsterdam was in eerste instantie gericht op het anticiperen  op nieuwe technologieën en maatschappelijke uitdagingen. We zien tegelijkertijd dat de platformeconomie door de stad raast, met alle uitwassen en problemen van dien. Zoals de overlast van platformen als Airbnb. Dat bracht ons het inzicht dat de overheid een nog actievere houding moet innemen op alle onderwerpen om innovatie te richten op de stad die je wilt zijn.”

Een inzicht dat uiteindelijk de basis legde voor missiegedreven innovatie bij de Gemeente Amsterdam. Alleen, hoe vorm je concrete doelen op een ruim begrip als brede welvaart? Hoe formuleer je beleid op domeinen als energie, mobiliteit zo, dat daadwerkelijk niemand achterblijft in je stad?

Brede welvaart moet je valideren

Inzicht en validatie vormen de kern van het antwoord op die vragen. En dat is precies wat de strategische samenwerking met TNO (nu al zes jaar) heeft gebracht. De basis van die partnership is het Urban Strategy platform, wat de gemeente heldere inzichten geeft in de consequenties van haar beleid gericht op een leefbare stad. Peter van Oorschot, Senior business developer bij TNO: “De modellen van Urban Strategy laten de onderlinge samenhang van beleidsterreinen als energie en mobiliteit zien. Hierdoor krijgen beleidsmakers inzicht in traditionele criteria als luchtkwaliteit en bereikbaarheid, maar ook in heel actuele onderwerpen als netcongestie, energie- en mobiliteitsarmoede. In Amsterdam is Urban Strategy echt een domeinoverstijgend platform voor innovatie binnen de stad geworden, waarbij in de samenwerking voortdurend nieuwe beleidsdomeinen worden toegevoegd.”

TNO-collega Jeroen Borst, Cluster Manager Societal Impact for Accessibility and Liveability, is eveneens vanaf het begin betrokken bij de samenwerking. “In de purpose-driven aanpak vinden de Gemeente Amsterdam en TNO elkaar. Ik voel zelf de verantwoordelijkheid voor het feit dat we onze middelen direct inzetten voor een hoger doel en niet toevallig op de KPI’s die we kunnen programmeren. En net als Tijs ben ik intrinsiek gemotiveerd om brede welvaart en inclusiviteit voorop te stellen bij innovatie. Stel je steeds de vraag: sluiten de instrumenten en KPI’s aan bij de verhalen die je hoort op straat? Kun je die ‘narrative’ ondersteunen vanuit data? En andersom: matchen de data nog met wat er leeft in de stad? Die validatie moeten we voortdurend doen, om een begrip als brede welvaart echt betekenis te geven.”

Durf oude KPI’s los te laten

Volgens Tijs Roelofs heeft Urban Strategy de stad inmiddels al veel gebracht. “Het biedt toegevoegde waarde op heel veel vlakken. Het is een van de perspectieven die je bij validatie in gesprekken en in het denken continu meeneemt, doordat je direct de gevolgen van beleid inzichtelijk maakt. Kun je je eigen gedachten loslaten en tot nieuwe inzichten komen? Dat is bij innovatie altijd de kunst. Dat heeft TNO de afgelopen jaren gebracht, en nu wordt het gewoon gebruikt voor beleid.” Bovendien evolueert het gebruik van Urban Strategy richting het doel van brede welvaart. “We durven oude KPI’s als ‘doorstroming’ inmiddels los te laten, omdat zo’n begrip niet perse bijdraagt aan een prettig leven. Ik heb het idee dat we net begonnen zijn om de mogelijkheden te ontdekken van ‘digital twinning’. Een stad wil je eigenlijk iteratief met elkaar ontwikkelen op basis van hoe je die stad ervaart op dat moment. Urban Strategy kan een heel interessante tool worden om op een nieuwe manier de dialoog met burgers aan te gaan, waarmee je de impact van ideeën en initiatieven inzichtelijk kunt maken.”

Samen innoveren op de inhoud

Volgens Tijs Roelofs is er voor beleidsmakers nog veel winst te behalen door meer de samenwerking op te zoeken. Met andere beleidsmakers, maar ook met kennisinstellingen “Samen doen, werkt uiteindelijk beter. Ik merk zodra je het met elkaar over de inhoud krijgt, dat het niet zo gek veel meer uitmaakt met welke pet je op aan tafel zit.” Intern weten de verschillende afdelingen binnen de gemeente elkaar dus steeds beter te vinden, maar domeinoverstijgend samenwerken met andere gemeentes en de rijksoverheid gebeurt nog maar op bescheiden schaal. Roelofs: “Missiegedreven innovatie doe je voor alle opgaven in de stad en door de complexiteit is het essentieel dit te doen vanuit verschillende perspectieven en de collectieve intelligentie te benutten.

En als we met de rijksoverheid contact hebben, dan is dat meestal maar op één domein. Daar ligt dus nog wel een hele uitdaging. Als je de kennis en inzichten uit de hele wereld en te beginnen in Nederland benut, zal je zien dat je niet tien experimenten hoeft te doen om tot de inzichten te komen die je dichter bij je doel brengen. Het zou interessant zijn om te kijken of kennisinstellingen een rol kunnen spelen om het gesprek tussen beleidsmakers te faciliteren.”

Barrières wegnemen

De rol van kennisinstituten als TNO in partnerships met beleidsmakers is volgens Roelofs veranderd. “Voor mij zijn structurele samenwerkingen met kennispartners als TNO essentieel om voortdurend nieuwe gedachten en inzichten te krijgen. Zodat je van elkaar kunt leren en gevoed wordt door wat er in andere vooruitstrevende steden gebeurt in de wereld. En samenwerken doe je pas succesvol als je elkaar goed kent en je met dezelfde motivatie doelen nastreeft. Als gemeenten en andere overheden besluiten om nauwer samen te werken met kennisinstellingen leidt dit niet perse vandaag al tot een betere dienstverlening, maar wel tot een betere stad morgen of overmorgen.”

Jeroen Borst merkt op dat overheden vaak barrières zien die zo’n structurele samenwerking in de weg staan. “Als we die met elkaar kunnen wegnemen, kunnen we de innovatie echt versnellen.”

Tijs Roelofs is het met Borst eens: “Complexe uitdagingen vragen om andere manieren van samenwerken en nieuw denken. Of zoals Einstein het formuleerde: ‘we kunnen een probleem niet oplossen met de denkwijze die het heeft veroorzaakt’. Als we zo doorgaan gaan we niet alle crises oplossen. Inventief innoveren is broodnodig.”