Een aanpak van energiearmoede die véél verder gaat dan pleisters plakken

→ Direct naar de 4 aanbevelingen voor overheden

Energiearmoede is geen nieuw fenomeen. Het staat sinds 2018 in de Dikke van Dale en in 2019 was dit ook al een probleem.

Van de ongeveer 550 duizend huishoudens (7 procent van het totaal) die destijds energiearm waren, ging het bij bijna de helft om een combinatie van factoren: zij hadden niet alleen een relatief laag inkomen, maar ook een slecht geïsoleerde woning en hoge energiekosten.

En dat was dus nog voor corona en voor de oorlog in Oekraïne die tot ongekend hoge energieprijzen leidde.

Een versnipperde aanpak

Dat meer huishoudens door de energierekening in de problemen zouden komen, was dus al wel te voorzien. En dat zorgt ervoor dat het onderwerp energiearmoede momenteel zeer hoog op de prioriteitenlijst van het Rijk, provincies, gemeenten en woningcorporaties staat.

Zonder de financiële compensatiemaatregelen van de overheid zou het aantal energiearme huishoudens ten opzichte van 2020 zijn verdubbeld tot ruim één miljoen huishoudens. Toch is iedereen zich er ten volle van bewust dat er meer moet gebeuren. En er wordt ook al volop aan dit probleem gewerkt.

Alleen gebeurt dit nu op veel verschillende plekken, op veel verschillende manieren. En dat leidt tot een versnipperde aanpak die verre van effectief is, terwijl er juist snel een structurele oplossing nodig is die voorkomt dat huishoudens door energiearmoede in de problemen komen.

Ouderwets de straat op vanwege de AVG

Neem de gemeenten. Hoewel ze daar met man en macht werken om de effecten van hogere energieprijzen te dempen en huishoudens uit de wind te houden, blijkt uit ons energiearmoede onderzoek 2022 onder 149 gemeenten dat beleidsambtenaren tegen allerlei uitvoeringsproblemen aanlopen.

Zo hebben gemeenten last van de personeelstekorten. Door belemmerende wet- en regelgeving is het lastig om woningbouwcorporaties in staat te stellen om hun panden sneller te laten isoleren.

En hoewel het technisch mogelijk is om via data-analyse precies de huishoudens te identificeren die een hoger risico op energiearmoede lopen, vormt de AVG op dat vlak een barrière.

In de gemeente Rotterdam zijn ze om die reden zelfs ouderwets de straat op gegaan om mensen te vinden die last hebben van energiearmoede en die wel wat hulp kunnen gebruiken.

Groeiende kloof

Zoomen we verder uit, dan zien we nog een ander groot probleem: er is geen overeenstemming over wat het begrip energiearmoede precies inhoudt. Een paar jaar geleden werd het vooral gezien als een armoedeprobleem dat direct verband houdt met het besteedbare inkomen. Maar inmiddels is voor iedereen duidelijk dat de staat van de woning een niet te onderschatten rol speelt.

Huishoudens met een slecht geïsoleerde woning lopen meer kans op energiearmoede dan huishoudens met hetzelfde besteedbare inkomen die wel een goed geïsoleerde woning hebben.

Aan de andere kant speelt het besteedbaar inkomen nog altijd een belangrijke rol. Huishoudens die meer te besteden hebben, kunnen makkelijker isolatiemaatregelen nemen. Als zij daarnaast ook nog zonnepanelen en een warmtepomp laten installeren, hoeven zij zich geen zorgen meer te maken over hun energierekening.

Ondertussen laat ons onderzoek zien dat momenteel bijna 1 op de 6 huishoudens in Nederland een woning met lage energetische kwaliteit hebben, maar daar op eigen kracht niets aan kunnen veranderen omdat ze geen eigen zeggenschap hebben over de woning of onvoldoende financiële middelen.

In totaal gaat het om ruim 1,4 miljoen huishoudens die op dit punt dus niet actief kunnen deelnemen aan de energietransitie en die momenteel ook nog geen zicht hebben op een structurele oplossing voor dat probleem.

Armoede- én verduurzamingsprobleem

Bij de afbakening van energiearmoede is het dus belangrijk om niet alleen naar de hoogte van de energierekening en het besteedbaar inkomen te kijken, maar vooral ook naar de staat van de woning en wat de energie- en duurzaamheidstransitie voor een specifiek huishouden betekent. Energiearmoede is dus zowel een armoede- als een verduurzamingsprobleem.

Onvoldoende samenwerking

Het goed in beeld brengen van het probleem is de eerste stap naar een succesvolle, integrale aanpak van energiearmoede. Daarbij is er een structurele, meerjarige aanpak nodig, waarbij diverse overheidslagen en beleidsdomeinen tot een betere afstemming komen en nauwer met elkaar gaan samenwerken.

Ook is samenwerking nodig tussen overheden en andere partijen, zoals woningbouwcorporaties, huiseigenaren, bouw- en installatiebedrijven en leveranciers van duurzame oplossingen. Het zou enorm helpen als het al deze partijen lukt om op een toegankelijke manier knelpunten, oplossingsrichtingen en praktijkervaringen met elkaar te delen. En dan niet alleen nationaal, maar vooral ook op provinciaal, regionaal en lokaal niveau.

Een gezamenlijke missie

Hoe je al die verschillende partijen bij elkaar krijgt? “Het zou enorm helpen om een missiegedreven ecosysteem in het leven te roepen dat zich focust op energiearmoede. Dat kan een belangrijke bijdrage leveren aan een gedeelde kennisinfrastructuur, samenwerking binnen en tussen regio’s en het opschalen van oplossingen”, zegt Amber Geurts, onderzoeker Innovatiebeleid bij TNO.

“Een missie is gericht op het oplossen van een maatschappelijk probleem, en stimuleert innovatie en samenwerking voor een specifiek, gezamenlijk doel. Een ecosysteem stimuleert weer een nauwere samenwerking tussen organisaties en mensen om samen op zoek te gaan naar een aanpak voor energiearmoede.

Door samen het probleem te analyseren en oplossingsrichtingen te onderzoeken en in de praktijk te testen, ontstaat er een snelle leercurve en kan een beproefde aanpak sneller worden opgeschaald.”

Meer regie, betrokkenheid en afstemming

In de publieke campagne over energiearmoede gaf het Rijk vorig jaar aan dat gemeenten op dat vlak in actie zouden komen. Dat zorgde voor druk bij gemeenten. Daarbij helpt het niet dat de budgetten, bestedingstermijnen en rijksplannen nog in ontwikkeling zijn.

Gemeenten gaven in het ons onderzoek dan ook aan dat ze het Rijk echt nodig hebben bij de aanpak van energiearmoede en dat ze graag meer regie, betrokkenheid en afstemming tussen het Rijk en de gemeenten zouden zien. Gemeenten willen verder gaan dan ‘pleisters plakken’ en willen bij de aanpak van energiearmoede niet elke keer opnieuw het wiel uitvinden.

‘Haast je langzaam’

“Bij zo’n complex probleem als energiearmoede is het goed om er eerst vanuit een helikopterperspectief naar te kijken en een systeemanalyse te maken”, zegt Diana Vonk Noordegraaf, senior consultant Strategie en Beleid bij TNO.

“En ja, ik weet het: dat gaat gevoelsmatig in tegen de neiging om snel in actie te komen. Het gaat immers om een urgent probleem. Maar als verschillende partijen verschillende aanpakken hanteren, ontstaat er een versnippering die juist averechts werkt.

Ons devies is dan ook: haast je langzaam. Want het gezamenlijk opstellen van een strategisch meerjarenplan waarin alle overheden en betrokkenen hun rol pakken, kost in het begin weliswaar extra tijd, maar is wel noodzakelijk om tot een gezamenlijke aanpak te komen waarmee de problematiek op een grondige, integrale en effectieve manier kan worden aangepakt.”

Nieuwe aanpak van energiearmoede: 4 aanbevelingen voor overheden

1. Inspirerende missie: Formuleer een inspirerende missie met een overkoepelende, samenhangende, en gedragen aanpak van energiearmoede in Nederland, zodat alle relevante beleidsdomeinen en partijen (nationaal, provinciaal, regionaal en lokaal) weten waar ze gezamenlijk naar toewerken richting de toekomst. Dit helpt om belangen en aanpakken tussen beleidsdomeinen en op nationaal, provinciaal, regionaal en lokaal niveau te stroomlijnen om langere termijn doelstellingen te realiseren. Daarmee kunnen beleidsmakers gedegen beleid opbouwen, agenda’s ontwikkelen en initiatieven opzetten die niet alleen op de korte termijn, maar ook op de langere termijn bijdragen aan de versnelling van de aanpak van energiearmoede in Nederland.
2. Georganiseerde coördinatie: Een goed georganiseerde coördinatie is echt essentieel om tot een samenhangende, domein-overstijgende en interdepartementale aanpak te komen.
3. Regionale missiegedreven ecosystemen: Ontwikkel regionale missiegedreven ecosystemen die zich op energiearmoede focussen. Door verschillende partijen nauw met elkaar samen te laten werken, wordt het makkelijker om focus te brengen in de aanpak van energiearmoede en het ‘tactische gat’ tussen strategische doelen en operationele maatregelen te dichten. Daarnaast helpt het bij het opbouwen van de kennisinfrastructuur, de samenwerking tussen regio’s te verbeteren en succesvolle oplossingen sneller op te schalen.
4. Monitor ontwikkelingen en stem het beleid daar goed op af – ook tussentijds (adaptief beleid). Dat bijsturen helpt om goed met onzekerheden om te gaan én koersvast te blijven.