Het kwartje is gevallen: kritieke grondstoffen zijn van strategisch belang

Strategische autonomie

“Tot een paar jaar terug was er weinig aandacht voor kritieke grondstoffen en de producten waar ze in zitten. Je daar al teveel zorgen over maken, ging toen nog in tegen het geloof dat globalisering de wereld alleen maar beter zou maken. Maar we wisten al wel dat het op een dag heel anders zou kunnen worden”, zegt Elmer Rietveld, specialist kritieke grondstoffen bij TNO.

“En dat is ook gebeurd. Zo doet het Europees Parlement er momenteel alles aan om kwetsbaarheden op dit vlak in beeld te brengen en kennis te ontwikkelen die helpt om strategisch autonoom te blijven. Je bent niet meer strategisch autonoom als je fundamenteel afhankelijk bent van landen die het internationaal recht overtreden.

Daarbij staat er dus veel op het spel. Een tekort aan kritieke grondstoffen brengt namelijk niet alleen de voortgang van de energietransitie in gevaar, maar kan ook het innovatievermogen van Europa aantasten en daarmee ons competitieve vermogen.”

Geopolitieke spanningen

“Alsof dat alles al niet genoeg is, spelen er op het vlak van kritieke grondstoffen ook nog morele dilemma’s”, vervolgt hij. “Want worden die grondstoffen wel op een duurzame manier gewonnen? Hoe zijn de arbeidsomstandigheden? En dan heb ik het nog niet eens over het risico van geopolitieke spanningen. Inmiddels beseft Europa maar al te goed dat kritieke grondstoffen ook als een pressiemiddel kunnen worden ingezet.”

Toevoer veiligstellen

Het lastige is dat veel bedrijven binnen de Europese maakindustrie zich hebben gespecialiseerd in de productie van complexe apparaten, machines of voertuigen. Voor de toelevering van grondstoffen en onderdelen zijn zij voor een groot deel afhankelijk van grootschalige waardeketens, die zich vaak tot ver buiten het continent uitstrekken.

“Lange tijd werkte dat fantastisch”, blikt Rietveld terug. “Maar inmiddels kunnen we helaas niet meer zeggen dat de globalisering en vrije markt goed zijn voor iedereen. We kunnen niet zomaar overal op de wereld samenwerken, maar moeten nu echt kijken welke landen en ketens ons kunnen helpen de toevoer van kritieke grondstoffen en de producten waar ze in zitten veilig te stellen en dus strategische autonomie te behouden.”

Industriële politiek

“En ja, dat is een enorme opgave”, benadrukt hij. “Het begint ermee dat er een industriële politiek moet worden gevoerd. Het veiligstellen van de aanvoer van kritieke grondstoffen is niet iets wat je altijd aan de markt kunt overlaten. Amerika neemt daarin nu het voortouw met publieke actie. Europa kan dat ook, en heeft de politieke wil om dat te doen.”

Toelichting in Brussel

Maar wat is er nu echt nodig om een tekort te voorkomen aan kritieke grondstoffen en de producten waar ze in zitten? Dat was de centrale vraag van een onderzoek dat Rietveld samen met enkele TNO-collega’s heeft uitgevoerd.

Op 27 maart 2023 waren zij op uitnodiging van de ITRE-commissie van het Europees Parlement (commissie die gaat over de energietransitie en industriële politiek) in Brussel om hun studie te komen presenteren.

“Kort samengevat is onze belangrijkste aanbeveling om zo snel mogelijk te beginnen met het versterken van de leveringsketen naar de EU en het ondersteunen van een competitief industrieel ecosysteem.

Stockpiling, het aanleggen van een extra voorraad via beleidsprikkels, is hierin slechts een onderdeel. We hebben ook gewoon fabrieken en mensen nodig die spullen kunnen maken. Een sterke leveringsketen en industrie zijn noodzakelijk voor het realiseren van doelen op het vlak van strategische autonomie en de energietransitie. Als Europa moeten we een onmisbare rol blijven spelen in de leveringsketens tussen landen die vasthouden aan de internationale rechtsorde. ”

Extra voorraden aanleggen

Om met stockpiling te beginnen: in het rapport van TNO staat de aanbeveling om in Europa extra voorraden aan te leggen voor producten waar kritieke grondstoffen in zijn verwerkt, zoals zonnepanelen, machineonderdelen, optica en mechatronica (systemen waarin zowel mechanische als elektronische en digitale oplossingen zijn verwerkt).

Door voor dit soort producten een extra voorraad aan te leggen, kan Europa haar industrie competitiever maken. Rietveld: “Een stockpiling-beleid moet inkopers en groothandels een prikkel geven om grotere voorraden aan te houden van producten die ze van buiten de EU importeren.

Daarbij is de aanbeveling om bij de inkoop waar mogelijk zaken te doen met bedrijven in OECD-landen. Zo’n extra voorraad aanleggen, kost uiteraard geld. Maar als het over stockpiling gaat, zien we bij bedrijven geen tegenkracht ontstaan. Dat geeft wel aan dat ze snappen dat het nodig is.”

Een industrieel ecosysteem creëren

Maar zoals gezegd, is er nog veel meer nodig. Veel grote maakbedrijven hebben al mensen vrijgemaakt om hun leveringsketen in beeld te brengen en te optimaliseren.

“Dat is alvast een goed begin, maar om echt impact te kunnen maken, moet ook het MKB in Europa daarmee aan de slag. Want het overgrote deel van de bedrijven valt onder het MKB.

Het lastige is dat die bedrijven vaak te klein zijn om zelf de regie te kunnen pakken. Daardoor veel van hen nog niet goed zicht op de risico’s die hun leveringsketen met zich meebrengt. Tot dusver gaat het meestal nog goed, maar de vrees is wel dat de toenemende geopolitieke spanningen extra druk gaan geven.

Vandaar ook ons advies aan Europa om bedrijven te helpen met het creëren van een industrieel ecosysteem dat zich richt op een betrouwbare toelevering van kritieke grondstoffen en producten waar die grondstoffen in zijn verwerkt.”

Politiek wapen

Wie bij dit alles de regie zou moeten pakken? “Europa!”, zegt Rietveld beslist. “Overheden hanteerden lang de mantra dat het beter is om zich niet met teveel met marktwerkingen te bemoeien. Maar inmiddels is wel duidelijk dat geopolitieke krachten de vrije markt drastisch kunnen verstoren. En iedereen is zich ervan bewust dat kritieke grondstoffen als politiek wapen gebruikt kunnen worden om andere landen onder druk te zetten.

Om onze strategische autonomie te waarborgen, is er dus snel actie vereist. Maar wel een goed doordachte actie, op Europees niveau, waarbij bedrijven op het vlak van leveringsketens veel nauwer met elkaar gaan samenwerken.

De grote uitdaging daarbij is om echt tot een volledige leveringszekerheid te komen. 99 van de 100 onderdelen is immers niet genoeg. Je hebt ze allemaal nodig. Het is vreselijk om te zien wat er momenteel allemaal in de wereld gebeurt, maar dat heeft er wel voor gezorgd dat het belang van kritieke grondstoffen nu eindelijk wordt onderkend.”