Erkennen dat je niet alles weet, is best spannend

"Wij mensen zijn evolutionair geprogrammeerd om voor zekerheden te gaan en onzekerheid zoveel mogelijk te vermijden", zegt Josephine Sassen-van Meer, die zich binnen TNO heeft gespecialiseerd in transdisciplinair werken en systeemdenken. "Maar bij het zoeken van een goede aanpak van een groot probleem ontkom je er niet aan om een context te creëren waarbinnen je onzekerheid tolereert."

Onmisbare praktijkkennis

"Precies! Embrace discomfort", zegt Corinne Lamain, directeur van CUCo. Ze ziet tijdens trainingen regelmatig dat deelnemers met een wetenschappelijke achtergrond het lastig vinden om hun gebruikelijke aanpak los te laten.

"Wetenschappers zijn bezig om binnen hun vakgebied alles zo goed mogelijk te begrijpen. Zij zijn gewend om veel over een onderwerp te weten, maar vaak blijkt die kennis te beperkt om grote maatschappelijke problemen aan te pakken. Praktijkkennis kan bijvoorbeeld onmisbaar zijn om tot werkbare gewenste veranderingen te komen. In een transdisciplinair samenwerkingsproject geldt het principe dat alle kennis van gelijke waarde is. Dat is soms even wennen."

Best spannend

"Wetenschappers zijn vaak niet gewend om te werken aan vraagstukken die (ver) buiten hun eigen vakgebied reiken en die geen voorafgaand bepaalde uitkomsten opleveren. Maar bij de aanpak van grote maatschappelijke problemen is dat wel de uitdaging waar ze voor staan. Het is een misverstand dat experts uit verschillende disciplines alleen maar bij elkaar hoeven te gaan zitten in een kamer, om tot dé ultieme oplossing te komen", benadrukt Josephine.

"Wetenschappers zijn opgevoed met het idee dat ze alleen een goede bijdrage kunnen leveren door eigen kennis in te brengen en daarbij duidelijk uit te leggen hoe het precies zit. Erkennen dat je niet alles weet, is dus spannend. En laat dat nu juist de uitgangspositie zijn bij transdisciplinair werken."

Corinne benadrukt hoe belangrijk het is om ideeën die je altijd voor waar hebt gehouden los te laten. "We kunnen maatschappelijke vraagstukken alleen met nieuwe kennis aanpakken. Want als het met de bestaande kennis had gekund, dan waren we daar al veel verder mee geweest. En met nieuwe kennis heb ik het over een integratie van verschillende ideeën en perspectieven van mensen met verschillende achtergronden."

Persoonlijke ontwikkeling

Binnen TNO is transdisciplinair werken nog niet de dagelijkse praktijk. Dat komt voor een groot deel omdat die manier van werken nog in een pioniersfase zit en lang niet iedereen met de onderliggende principes bekend is. Wel worden er momenteel vanuit het Systems Innovation Programme zogenoemde systeemtafels opgericht waarbij deelnemers zich op een maatschappelijk thema richten.

Gedurende een aantal maanden zijn er tien bijeenkomsten met deze manier van werken. De reacties? "Heel divers", zegt Josephine. "Ik heb al meerdere keren meegemaakt dat er enkele deelnemers op hoge poten naar ons toekwamen en zich afvroegen waarom ze in een persoonlijk ontwikkelingstraject zaten. Dat waren vaak dezelfde mensen die aan het eind van het traject de grootste transformatie hadden doorgemaakt en ons later lieten weten dat ze het nu dagelijks in hun werk gebruiken. Hoewel het in zo'n korte tijd natuurlijk niet realistisch is om quick fixes te verwachten, leveren die sessies wel heel interessante visies en oorspronkelijke ideeën op."

Onbekende velden betreden

"Deze manier van werken, is echt nog een experiment", benadrukt Corinne. "Het heeft tijd nodig. Daarbij vraagt het ook om veel flexibiliteit. Vooraf weet je namelijk nooit welke richting het op zal gaan. Je betreedt dus echt onbekende velden. Vaak is het best een grote stap om concepten en ideeën die in het onderzoek leidend zijn om te zetten in iets meer concreets, in iets om te doen of te delen. Vandaar ook dat we veel gebruikmaken van visualisaties. Daarbij werken onze teams samen met bijvoorbeeld kunstenaars en designers."

Verf in het haar

"Wij zetten de deelnemers zelf aan het werk", zegt Josephine. "Dan komen ze binnen en staan er penselen, potten met verf en klei klaar. Degene die de hakken het hardst in het zand zetten, zijn regelmatig ook degenen die aan het eind van de dag helemaal zijn opgeleefd en verf in hun haar hebben. Appreciative Inquiry is een andere manier om deelnemers te helpen om hun ideeën te concretiseren. Dat is een methodiek waarbij je positieve feiten uit het verleden naar een mogelijke toekomst probeert door te trekken."

"Vooral wetenschappers geeft dat iets van houvast, want zij hechten veel waarde aan zaken die zich in het verleden al hebben bewezen. Daarbij proberen we het toekomstbeeld wel zo open mogelijk te houden. Want als je te veel invult, werkt dat juist weer remmend. Voor ons is het ook nog steeds zoeken naar de juiste balans. Daarom is het ook zo goed dat we nauw met CUCo samenwerken."

Leerzaam en bevrijdend

"Het is heel leerzaam om samen uit te vinden wat wel en niet werkt", vindt ook Corinne. "Dat krijgen we ook van veel onderzoekers te horen. Voor hen kan het bevrijdend zijn om te merken dat er een andere manier van onderzoek mogelijk is, dat veel meer gebaseerd is op het gelijkwaardig delen van ideeën en perspectieven."