Het versterken van de veerkracht van de Nederlandse samenleving: 10 beleidsadviezen

Wat is veerkracht?

Veerkracht is een dynamisch proces waardoor mensen zich aanpassen aan stressvolle omstandigheden. Het bepaalt in hoeverre iemand na een belastende gebeurtenis kan ‘terugveren’. Met andere woorden, veerkracht is het vermogen van mensen om psychologische, sociale, culturele en fysieke hulpbronnen aan te spreken bij tegenslagen om op die manier hun eigen welzijn veilig te stellen. Individuele veerkracht is sterk verbonden aan de context – bijvoorbeeld het gezin of de wijk – waarin iemand zicht bevindt. Veerkracht is dus geen individuele eigenschap maar een proces dat tussen individu en omgeving plaatsvindt.

Sociaal netwerk van cruciaal belang

Uit onze analyse blijkt dat sociaal kapitaal een sleutelrol heeft bij veerkracht. Het sociale netwerk en de sociale ondersteuning zijn cruciale factoren bij het veerkrachtig om kunnen gaan met uitdagingen of tegenslagen. Het vergroten van de mogelijkheden in de buurt om elkaar (fysiek) te ontmoeten, te steunen en de wijk op te bouwen, zorgt ervoor dat meer mensen betrokken raken in buurtactiviteiten. En dat zorgt weer voor meer maatschappelijke participatie. Een groot sociaal netwerk, of een kwalitatief goed netwerk, draagt bij aan het zelfvertrouwen, levensvaardigheden, uitwisseling van ervaringen. Veel van de opgestelde beleidsadviezen zetten dan ook in op het versterken van deze sociale verbinding.

Groepen die maatschappelijk gezien ‘buiten de boot vallen’ – bijvoorbeeld vluchtelingen, mensen met licht verstandelijke beperking (LVB) of gezinnen met multiproblematiek – blijven vaak vastzitten in hun ongunstige situatie omdat de weg naar hulp voor hen te ingewikkeld is. Dit beperkt hun veerkracht.

Het is belangrijk dat de mogelijkheden om elkaar in de buurt te ontmoeten en te steunen worden vergoot zodat mensen de weg in de samenleving beter weten te vinden en daardoor veerkrachtiger met situaties kunnen omgaan.

Bestaanszekerheid als fundament

Bestaanszekerheid is het fundament van een veerkrachtige samenleving, want om veerkrachtig te kunnen functioneren heb je bestaanszekerheid nodig. BestaansONzekerheid en stress beperken de mentale ruimte die mensen nodig hebben om hun eigen weg te vinden in de samenleving. Bestaanszekerheid is niet alleen de zekerheid van voldoende en voorspelbaar inkomen. Ook zekerheid om betaalbaar te wonen, toegang tot betaalbare zorg en de mogelijkheid om een financiële buffer op te bouwen voor onverwachte uitgaven zijn noodzakelijke voorwaarden om te kunnen participeren in de samenleving. Het hebben van een toekomstperspectief valt tevens onder bestaanszekerheid. Het inzetten op het verminderen van armoede en het versterken van bestaanszekerheid is van groot belang om de veerkracht in de samenleving te vergroten.

Alleenstaande ouders vormen een kwetsbare groep

Alleenstaande ouders (en hun kinderen) lijken bovengemiddeld vaak onderdeel van kwetsbare groepen met een verminderde veerkracht. Bij veel hulpbronnen die veerkracht ondersteunen zijn zij slechter af. Dit zien we terug in allerlei cijfers. Het percentage eenoudergezinnen met een laag inkomen is met 15,1 procent aanzienlijk hoger dan onder tweeouder gezinnen. Ook psychosociale problemen komen veel vaker voor bij alleenstaande ouders en bij hun kinderen. En tijdens de coronacrisis zagen we bijvoorbeeld dat jongeren met suïcidale gedachten veel vaker kwamen uit alleenstaande gezinnen.

Doordat alle huishoudelijke taken bij één opvoeder liggen, blijft er minder tijd over voor het opvoeden. De extra stress die dit met zich meebrengt kan een negatieve invloed hebben op de opvoeding. Daarnaast hebben alleenstaande ouders doorgaans een kleiner sociaal netwerk en minder financiële draagkracht waardoor de veerkracht wordt beperkt. Dat is terug te zien in veel grotere problematiek bij deze gezinnen, waaronder meer psychosociale problematiek en problemen op school.

Onze 10 beleidsadviezen

Op basis van onze kennissynthese, systeemanalyse en gesprekken met experts en ervaringsdeskundigen zijn we gekomen tot tien aanbevelingen voor beleid:

Jeugd

1. Alleenstaande ouders en hun kinderen zijn bovengemiddeld vaak onderdeel van kwetsbare groepen met een verminderde veerkracht. Stress speelt hier een grote rol. Gemeentes wordt daarom aanbevolen om extra aandacht te besteden aan alleenstaande ouders: Zij hebben opvoedingsondersteuning nodig, hulp bij het ontlasten van zorgtaken en soms ook materiële ondersteuning.
2. Om als school veerkrachtig te kunnen reageren bij problemen is een sterke verbinding met ouders en het externe zorgnetwerk cruciaal. Aanbevolen wordt om PO- en VO-scholen te ondersteunen bij het versterken van de verbinding met ouders en het externe zorgnetwerk, bijvoorbeeld door middel van een landelijke handreiking.

Armoede en bestaanszekerheid

3. Bestaanszekerheid is het fundament van een veerkrachtige samenleving: Om veerkrachtig te kunnen functioneren heeft een inwoner bestaanszekerheid nodig. De overheid kan de veerkracht van een zo groot mogelijke groep in de samenleving versterken door in te zetten op het vergroten van de bestaanszekerheid. Daarnaast is het aan te bevelen dat bij nieuwe overheidsmaatregelen altijd duidelijk wordt gemaakt wat het effect is van de maatregel op de bestaanszekerheid van mensen.
4. Zorg voor laagdrempelige en begrijpelijke overheidscommunicatie waarbij de overheid in de buurt fysiek aanwezig en bereikbaar is in plaats van online.

Veerkracht in de wijk

5. Het sociale netwerk speelt een sleutelrol in het hebben en behouden van veerkracht. Gemeentes wordt daarom aanbevolen om de sociale infrastructuur in de wijken binnen de gemeente te versterken, bijvoorbeeld door het aantal fysieke ontmoetingen tussen bewoners en mogelijkheden daartoe te vergroten.
6. Om veerkrachtig te kunnen reageren, is het belangrijk dat bewoners als individu en als gemeenschap effectief actie kunnen ondernemen (= agency). Gemeentes wordt aanbevolen de agency van burgers te versterken. Dat kan op verschillende manieren, bijvoorbeeld:

• Zorg dat er in iedere wijk of buurt een wijkagent en een sociaal werker is die herkenbaar en bereikbaar zijn. Uit onderzoek weten we dat dit een belangrijke werkzame combinatie is. Stel daarnaast in de buurten professionals aan die fungeren als een herkenbaar gezicht in de wijk, die de bewoners kennen en die direct kunnen worden aangesproken, bijvoorbeeld wijkmanagers, buurtgerichte professionals, en community builders.
• Zet sleutelfiguren uit de buurt in, deze sleutelfiguren stimuleren en faciliteren in hun activiteiten.
• Stimuleer buurtinitiatieven en activiteiten met buurtbewoners die de ontmoetingen en verantwoordelijkheden van buurtbewoners vergroten: bv aanleg geveltuinen, straattuinen of terrassen. Liefst worden buurtinitiatieven langdurig gefinancierd zodat veelbelovende initiatieven kunnen uitgroeien en professionaliseren.
• Zorg er voor dat elke wijk digitaal te vinden en te herkennen is.

GGZ

7. Wachtlijsten in de jeugd- en volwassen GGZ ondermijnen de veerkracht van jongeren en volwassenen met een hulpvraag. Het zou helpend zijn wanneer de intake (liefst centraal georganiseerd) naar voren gehaald wordt waarna de jeugdige of volwassene op de juiste wachtlijst van een zorgaanbieder wordt geplaatst. Verder zou de wachttijd beter benut kunnen worden met lotgenotencontact en zelfhulpmogelijkheden.

8. Het sociale netwerk speelt een sleutelrol in het hebben en behouden van veerkracht. Stimuleer daarom lotgenotencontact en peersupport als sociale steun voor jongeren en volwassenen met een hulpvraag. Bijvoorbeeld door een ontmoetingsplek te faciliteren, zowel financieel en qua locatie.

Migratie

9. Participatie, succeservaringen opdoen en zich gesteund voelen door de gemeenschap bepalen de agency van inwoners. Obstakels voor asielzoekers om deel te nemen aan de arbeidsmarkt zouden daarom zoveel mogelijk beperkt moeten blijven.

Arbeid

10. Mensen die niet ‘meedoen’ in de samenleving missen succeservaringen en blijven doorgaans aan de kant staan waardoor hun veerkracht gering is. Door meer te investeren in de leer- en ontwikkelmogelijkheden van mensen in de bijstand en aan de onderkant arbeidsmarkt kan dit doorbroken worden, wordt hun veerkracht versterkt en hun arbeidspotentieel benut.