Digitalisering én verduurzaming: hoe AI hierbij kan helpen

De Europese maakindustrie staat voor een enorme uitdaging: tegelijkertijd verduurzamen en digitaliseren om de klimaatdoelen te bereiken. Deze Twin Transition vraagt om slimme technologieën die processen versnellen, zoals populaire AI-tools. Denk aan ChatGPT, Microsoft Copilot en Claude. Maar terwijl deze tools veel kunnen bijdragen aan circulariteit, brengen ze ook een paradox met zich mee. Hoe verantwoord is het om voor verduurzaming technologieën in te zetten die zelf veel energie en schaarse hulpbronnen verbruiken?

Proeftuin voor TNO

TNO werkt samen met Europese partners aan oplossingen waarmee ze maakbedrijven helpen verduurzamen. DaCapo, zo heet het Horizon Europe-project waarin deze samenwerking plaatsvindt. “Het doel van DaCapo is vooral om de Europese maakindustrie te helpen circulairder te worden met behulp van tools, methodologieën, informatie en verdere ondersteuning”, vertelt Nick Oostervink, senior projectmanager ICT bij TNO. “Maar het project zelf is voor ons ook een interessante testomgeving, omdat we als onderzoeksorganisatie net zo goed geconfronteerd worden met de paradox van de Twin Transition. Over de dilemma’s die op ons pad kwamen en de afwegingen die je dan kunt maken, hebben we een paper geschreven.”

Digitale circulariteitsadviseur

Een belangrijk onderdeel van het project was het ontwikkelen van een agile methodology. Hiervoor heeft het TNO-team geëxperimenteerd met het ontwikkelen van een digitale circulariteitsadviseur: een AI-tool die maakbedrijven zou kunnen helpen om duurzamer te opereren. “Veel ondernemers willen verduurzamen, maar weten niet altijd waar ze moeten beginnen”, vertelt Ilse Hellemans, consultant bij TNO. “Ze zitten met vragen als: Hoe maak ik mijn processen circulairder? Welke partners kunnen me daarbij helpen? Wat kan ik doen met restmaterialen? Door de enorme hoeveelheid beschikbare data kan het voor bedrijven lastig zijn om de juiste circulaire strategieën te vinden. Een gepersonaliseerde AI-chatbot kan een advies op maat geven en maakbedrijven hiermee helpen de juiste richting te kiezen.”

Paradox van AI en duurzaamheid

In de paper pleiten Ilse en Nick voor een op (maatschappelijke) waarden gebaseerde afweging. Dit betekent dat bedrijven niet alleen economische waarde meewegen, maar ook duurzaamheid, maatschappelijke impact en het gebruik van schaarse hulpbronnen. “Je kunt AI-tools bijvoorbeeld gebruiken om e-mails te schrijven, rapporten of boeken samen te vatten of data-analyse’, legt Hellemans uit. ‘Maar je moet je ook afvragen of je voor elke stap in je proces zo’n zware tool nodig hebt. Soms bestaat er ook een eenvoudige oplossing, zoals het raadplegen van een collega of het gebruik van bestaande kennis.”

Een belangrijke boodschap uit het DaCapo-project is dat innovatie en verantwoord gebruik hand in hand gaan. Te veel focus op verantwoord gebruik kan verlammend werken, maar blind inzetten op AI zonder de impact mee te wegen is ook niet de oplossing.

Nu al bewuste keuzes maken

Daar komt bij dat de wereld van AI razendsnel verandert. Wat vandaag nog niet mogelijk is, kan over een paar jaar werkelijkheid zijn. Oostervink: “Misschien hebben we binnenkort AI-tools die worden aangedreven door windenergie. Dan wil je ook handvatten hebben om hiermee om te gaan. Op dit moment is er beperkt onderzoek naar de volledige milieu-impact van populaire AI-tools, laat staan van AI die nog in ontwikkeling is. We hebben niet het antwoord op alle vragen.”

Perfecte circulaire strategie bestaat niet

Er is geen perfecte oplossing voor het dilemma tussen innovatie en duurzaamheid. Maar het belangrijkste is dat bedrijven niet stilvallen omdat het hen boven het hoofd groeit, vindt Hellemans: “Op de korte termijn is het belangrijker om ondernemers aan te moedigen circulairder te worden, dan om die eerste stap in het gebruik van AI hierbij perfect te laten zijn. Veel maakbedrijven moeten de stap naar circulariteit überhaupt nog zetten. Die zijn nog niet bezig met de vraag óf ze AI hiervoor kunnen gebruiken, laat staan hoe ze dat verantwoord kunnen doen. De perfecte circulaire strategie bestaat niet.”

Blijven innoveren, maar bewust

Behalve de paper heeft de deelname van TNO aan het DaCapo-project nog iets anders concreets opgeleverd: de Agile Methodology waarmee ondernemers hun weg kunnen vinden in de enorme hoeveelheid informatie waarmee ze hun circulaire strategie kunnen bepalen. Oostervink: “De toepassing van populaire AI-tools is een onderdeel van die methodologie. Komend jaar gaan we ons in het project verdiepen in de technische aspecten van het ontwikkelen van een digitaal productpaspoort en een decision support system waarmee ondernemers de juiste keuzes kunnen maken.”

Ondertussen is het belangrijk om met elkaar in gesprek te blijven over hoe technologieën zoals generatieve AI kunnen worden ingezet om de transitie naar een duurzame en digitale samenleving te versnellen. TNO wil laten zien dat verantwoorde innovatie mogelijk is – als je bereid bent de complexiteit te omarmen.