Elektriciteitssysteem in transitie vraagt om nieuwe strategie voor succes

De aanvoer en afname in ons elektriciteitssysteem moeten altijd in balans zijn. Dat vereist continue monitoring en bijsturing op korte en lange tijdsschaal. “Dit is een behoorlijke uitdaging tijdens de energietransitie, omdat de verantwoordelijkheid hiervoor in Nederland is verdeeld over verschillende partijen”, zegt Aliene van der Veen, digital energy systems expert. “Centrale coördinatie van ontwerp en operatie van alle componenten ontbreekt, in tegenstelling tot de meeste andere hightechsystemen. Hierdoor is het moeilijk om tot een goed functionerend ontwerp te komen. Zelfs als het systeem wel top-down zou worden aangestuurd, blijft het een uitdaging. Er moet op heel veel plekken geïnvesteerd worden in technologie en organisatie en je kunt niet met alle partijen tegelijk praten, ook die ene partij in het midden niet.”

Ingrijpende veranderingen

De motivatie van burgers en bedrijven om hun verantwoordelijkheid te nemen in de energietransitie is groot. Maar door de elektrificatie die hiervoor nodig is, is het speelveld nog complexer geworden. Duurzame energiebronnen zoals zon en wind zijn minder voorspelbaar dan traditionele energiebronnen. Daar komt bij dat huishoudens en bedrijven steeds vaker hun eigen energie opwekken – en terugleveren. En waar vroeger een paar nationale netwerk- en energiebedrijven de markt beheersten, is nu het speelveel enorm gedecentraliseerd met vele marktspelers. Mede hierdoor verandert de marktdynamiek: door nieuwe spelers en veranderende rollen is nog meer afstemming nodig. En dan zijn er ook nog ingrijpende maatschappelijke en technologische veranderingen waarmee we rekening moeten houden.

Sleutelrol voor digitalisering

Het elektriciteitssysteem in transitie moet behoorlijk functioneren. Digitale technologie is hierbij onmisbaar. “Met digitale technologie kunnen meerdere partijen in kortere tijd meer informatie uitwisselen en verwerken. Om de balans tussen opwek en verbruik in evenwicht te houden moet voortdurend door het hele elektriciteitssysteem informatie beschikbaar zijn over de hoeveelheid aanbod en hoe de vraag zich kan aanpassen”, zegt Wouter Leibbrandt, directeur markt Digital Systems. “Dat vraagt om digitalisering dwars door het hele systeem heen, op allerlei niveaus. Informatie beschikbaar hebben is één, maar dan moet de vraag ook nog daadwerkelijk afgestemd worden. Ook dat gaat sneller en soepeler als het geautomatiseerd gebeurt. Dat is belangrijk omdat ons elektriciteitsnet snel overbelast raakt. Infrastructuur bijbouwen is op den duur niet meer mogelijk, dus we moeten de bestaande infrastructuur slimmer gebruiken.”

Bij het uitwisselingsspel dat Leibbrandt schetst, is in de toekomst ook een glansrol weggelegd voor AI. Hiermee kan de markt enorme hoeveelheden informatie combineren tot nieuwe inzichten om vraag en aanbod beter te voorspellen. Leibbrandt: “Zonder digitale technologie kunnen we niet efficiënt overstappen op wisselvallige energiebronnen, kunnen we niet méér elektriciteit verbruiken en kunnen we niet dat uitwisselingsspel spelen. En dan blijven we vastzitten in het oude elektriciteitssysteem.”

Situationeel bewustzijn

Hoewel digitalisering veel kansen biedt, zijn er ook valkuilen. Zo brengt het nieuwe kwetsbaarheden met zich mee, bijvoorbeeld op het gebied van cybersecurity. Een andere spaak in het wiel van succesvolle digitalisering van het elektriciteitssysteem is het gebrek aan centrale coördinatie – iets wat een integrale aanpak in de weg zit. Het is belangrijk dat de spelers in het elektriciteitssysteem inzicht hebben in hun eigen situatie én in die van anderen en weten hoe ze zich tot elkaar verhouden. ‘Situationeel bewustzijn’ wordt dit ook wel genoemd. Elke speler moet weten hoe zijn situatie samenhangt met de rest van het systeem, zonder de volledige systeemdynamiek te kennen. Als spelers begrijpen hoe hun keuzes het systeem beïnvloeden, wordt het makkelijker om gezamenlijk tot oplossingen te komen.

Verrijk elkaars perspectieven

Voor deze manier van samenwerken is een andere mindset nodig, verduidelijkt Van der Veen. “Iedereen die werkt aan oplossingen in het energiesysteem moet zich realiseren dat zijn blik beperkt is en zich ook bewust zijn van wat hij níét weet. Een softwareontwikkelaar bijvoorbeeld doet er verstandig aan om flexibiliteit in te bouwen in zijn technologie, omdat de wereld er over een paar jaar weleens heel anders kan uitzien. Hierbij helpt het om vanuit het perspectief van een ander naar je businesscase te kijken. Ons advies is: richt je op samenwerking en het verrijken van elkaars perspectieven. Dat is de sleutel tot succes.”

Actieagenda

Het team van Leibbrandt doet veel onderzoek naar de digitale transitie in het energiesysteem. Dat is de reden waarom het ministerie van Klimaat en Groene Groei (KGG) TNO heeft gevraagd om met elkaar te komen tot een actieagenda voor de digitalisering van het energiesysteem, in samenwerking met alle stakeholders. Zo ontstaat een community met een duidelijk doel waar spelers in de energietransitie het situationeel bewustzijn in de praktijk kunnen brengen. Leibbrandt: “We zitten om de tafel met onder andere energieleveranciers, netbeheerders, IT bedrijven, leveranciers van energiemanagementsystemen en fabrikanten van randapparatuur. Samen zetten we de lijnen uit voor wat er moet veranderen voor een betrouwbare, flexibele en duurzame energievoorziening. Welke stappen moeten we doorlopen? En dan aan de slag: wie pakt welke actie op?”

Wil je op de hoogte blijven van de actieagenda en je aansluiten bij de uitvoering ervan? Neem dan contact op met Wouter Leibbrandt.

Interessante zoektocht

Voor Van der Veen staat vast dat sterk situationeel bewustzijn de stakeholders gaat helpen bij het oplossen van systeemdigitaliseringsvraagstukken. “Zij vertellen hoe hun wereld eruit ziet, zodat anderen ook een deeltje van die wereld kunnen begrijpen. En dan kan blijken dat sommige dingen samen oppakken beter werkt dan ‘ieder voor zich’. Als jij transparant bent over jouw plannen, kan dat een ander het inzicht en vertrouwen geven dat hij ook goed bezig is. Een masterplan is het niet, maar wel een recept voor een continue zoektocht naar verbetering en vooruitgang.”